Ο σχολικός εκφοβισμός (αγγλικά: school bullying) είναι ένα φαινόμενο νεανικής παραβατικότητας, ένα είδος bullying, που εμφανίζεται σε πολλές χώρες του κόσμου. Ο σχολικός εκφοβισμός αναφέρεται στη χρήση βίας μεταξύ μαθητών ή συνομηλίκων παιδιών, με στόχο να προκληθεί φόβος, πόνος ή αναστάτωση.
Οι μορφές του σχολικού εκφοβισμού είναι:
α) Η σωματική μορφή του σχολικού εκφοβισμού.
Η σωματική βία στον σχολικό εκφοβισμό εκδηλώνεται με φυσικό τραυματισμό ή ακόμα και με την απειλή τραυματισμού, μέσα από σπρωξίματα, χτυπήματα, σκουντήματα, αγκωνιές, γροθιές και κλοτσιές, τρικλοποδιές, χτυπήματα με αντικείμενα, τσιμπήματα και δαγκωνιές, φτυσίματα, μαλλιοτραβήγματα, καταστροφή προσωπικών ειδών του θύματος.
β) Η λεκτική μορφή του σχολικού εκφοβισμού.
Η λεκτική βία στον σχολικό εκφοβισμό εκδηλώνεται με την συστηματική χρήση υβριστικών εκφράσεων και φραστικών επιθέσεων, με προσβολές αλλά και απειλές, με ειρωνεία, με πειράγματα και ταπεινωτικούς χαρακτηρισμούς, χρήση παρατσουκλιών, με κοροϊδία ή «καζούρα», καθώς επίσης με εκβιασμό για απόσπαση προσωπικών ειδών του θύματος.
γ) Η συναισθηματική μορφή του σχολικού εκφοβισμού.
Η συναισθηματική βία εκδηλώνεται με ταπεινωτικούς χαρακτηρισμούς, βίαιες απειλές, απειλές εγκατάλειψης, κατηγορίες, τιμωρίες.
δ) Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός μέσω της χρήσης ηλεκτρονικού υπολογιστή ή κινητού τηλεφώνου.
Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός μέσω της χρήσης ηλεκτρονικού υπολογιστή ή κινητού τηλεφώνου εκδηλώνεται με την αποστολή υλικού με υβριστικό ή και απειλητικό ακόμα περιεχόμενο, με μηνύματα ή και βίντεο στο κινητό, με e-mails, στο facebook, σε chat rooms, με χρήση ή και παραποίηση των προσωπικών δεδομένων του θύματος, δημιουργία ιστοσελίδων με παραποιημένα και ψεύτικα χαρακτηριστικά, παραποιημένες φωτογραφίες, βίντεο, αλλά και με αποκλεισμό του θύματος από διαδικτυακές ομάδες.
Το σχολικό bullying αποτελεί ένα από τα σοβαρότερα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα. Πολυπληθή τα κρούσματα του, σε παγκόσμιο επίπεδο. Και τα θύματά του είναι ακόμα και μικρά παιδιά. Στην Ελλάδα, όπως έχουν διαπιστώσει γονείς και παιδιά, τα περιστατικά bullying, έχουν αυξηθεί ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια. Σύμφωνα με την πανευρωπαϊκή μελέτη που εκπόνησε το Χαμόγελο του Παιδιού, η Ελλάδα κατέχει την τέταρτη θέση ανάμεσα σε σαράντα ένα κράτη, με ένα στα τρία Ελληνόπουλα να έχει πέσει θύμα bullying. Σε μια άλλη μελέτη, που διεξήχθη από την Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας Παιδιού και Εφήβου σε σχολεία της Αττικής, φανερώνει πως το 16% των μαθητών Δημοτικού έχει πέσει θύμα εκφοβισμού κι όλα αυτά σε μια εποχή που οι δομές ψυχικής υγείας έχουν ισοπεδωθεί εξαιτίας της ελλιπούς χρηματοδότησης και της οικονομικής κρίσης.
Ας δούμε ποια είναι τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των θυτών, των θυμάτων και των παρατηρητών του εκφοβισμού.
Οι θύτες είναι συνήθως παιδιά που έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, είναι επιθετικά και επιρρεπή σε παραβίαση κανόνων και αντικοινωνικές συμπεριφορές. Υπάρχουν όμως και παιδιά – εκφοβιστές που αποσκοπούν στην υπερίσχυση τους έναντι των πιο αδυνάμων και οι ίδιοι συχνά έχουν υποστεί bullying ή κακοποίηση σε κάποια στιγμή στη ζωή τους.
Τα θύματα, από την άλλη πλευρά, παρουσιάζουν παθητικότητα, ηρεμία, ντροπή, ευαισθησία, χαμηλή αυτό-εκτίμηση, ανασφάλεια, απόσυρση από τις καθημερινές υποχρεώσεις και ασχολίες, αλλά και ενοχή γιατί θεωρούν πως ευθύνονται για ό,τι τους συμβαίνει.
Οι παρατηρητές (by standers) αποτελούν ένα ακόμα ρόλο που μπορεί να αναλάβουν κάποιοι μαθητές μέσα στο σχολικό περιβάλλον σε περιπτώσεις εκδήλωσης φαινομένων εκφοβισμού. Είναι οι μαθητές που επίσης επηρεάζονται από τον εκφοβισμό. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με έρευνα παρατηρητές είναι παρόντες στο 85% των περιπτώσεων όπου ο εκφοβισμός λαμβάνει χώρα. Τα συναισθήματα που πολύ συχνά βιώνουν αυτοί, αφορούν το φόβο τους μήπως πληγωθούν και οι ίδιοι, μήπως γίνουν και οι ίδιοι οι επόμενοι στόχοι του θύτη και μήπως κάνουν κάτι που θα χειροτερέψει την κατάσταση. Ως αποτέλεσμα, συνήθως παραμένουν απλοί παρατηρητές παρακολουθώντας τις πράξεις του εκφοβισμού, ενώ σπάνια συμμετέχουν ή παρεμβαίνουν ενεργά βοηθώντας τα θύματα. Δυστυχώς, μελετώντας διάφορα περιστατικά bullying διαπιστώθηκε ότι όσοι περισσότεροι παρατηρητές είναι παρόντες στις εκφοβιστικές πράξεις τόσο μεγαλύτερη είναι η διάρκεια αυτών. Ωστόσο, όταν οι μαθητές που παρακολουθούσαν εξέφρασαν την αποδοκιμασία τους για τα εκφοβιστικά συμβάντα, οι πιθανότητες αυτά να σταματήσουν, ξεπέρασαν το 50%. Άρα ο ρόλος των παρατηρητών είναι πολύ σημαντικός γιατί μπορούν αν μιλήσουν ή αναζητήσουν βοήθεια να αποτρέψουν αρκετά περιστατικά εκφοβισμού.
Ποιες είναι όμως οι επιπτώσεις του σχολικού εκφοβισμού τόσο στους θύτες όσο και στα θύματα;
Οι θύτες διατρέχουν υψηλό κίνδυνο εμφάνισης ψυχικών διαταραχών, όπως επίσης και διάφορων διαταραχών άγχους. Είναι ιδιαίτερα επιρρεπείς σε καταχρήσεις, αλκοόλ και διάφορα είδη ναρκωτικών ουσιών. Πολύ συχνή είναι επίσης και η εκδήλωση αντικοινωνικής συμπεριφοράς, όπως η εμπλοκή σε ξυλοδαρμούς, βανδαλισμούς καθώς και σε διαφόρων ειδών παρανομίες. Τέλος, μια από τις πιο σημαντικές επιπτώσεις του σχολικού εκφοβισμού στην ψυχική υγεία ενός πρώην θύτη είναι η εκδήλωση της βίας στο πλαίσιο των μετέπειτα διαπροσωπικών του σχέσεων (φιλικό, οικογενειακό περιβάλλον).
Τα θύματα παρουσιάζουν συχνά περιστατικά κατάθλιψης, αυτοκτονικές τάσεις, ψυχοσωματικά προβλήματα, αλλά και τακτικές κρίσεις άγχους και πανικού.
Υπάρχουν τρόποι αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού;
Η οικογένεια αποτελεί τον κύριο φορέα κοινωνικοποίησης και ανάπτυξης για το παιδί το οποίο, μεγαλώνοντας μέσα σε αυτή, αναπτύσσει κάποιες δεξιότητες, δημιουργεί και διαμορφώνει την προσωπικότητά του. Η οικογένεια, λοιπόν, έχει σαν αποστολή την ένταξη του ατόμου στο κοινωνικό σύνολο. Αν αυτό δεν επιτευχθεί το παιδί παρουσιάζει αντικοινωνική συμπεριφορά και τάσεις για επιθετικότητα.
Όσον αφορά στους παράγοντες που ενισχύουν την επιθετικότητα των νέων είναι η βία και η επιθετικότητα των γονέων προς τα παιδιά, των παιδιών προς τους γονείς, μεταξύ των συζύγων αλλά και ανάμεσα στα αδέρφια.
Όταν τα παιδιά, μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον, βιώνουν καταστάσεις συγκρούσεων και επιθετικότητας, μεταφέρουν στο σχολείο –την ευρύτερη κοινωνική τους ομάδα- την επιθετική και βίαιη συμπεριφορά και την εκδηλώνουν στους «αδύναμους» συμμαθητές τους.
Από την άλλη πλευρά, το σχολείο έχει ευθύνη να βοηθήσει όλους τους μαθητές, ώστε να έχουν ίσες ευκαιρίες στη ζωή ανεξάρτητα από εθνική, φυλετική και κοινωνική προέλευση. Να προετοιμάσει τους μαθητές ως πολίτες, που θα ανήκουν σε διάφορα κοινωνικά σύνολα όπως είναι η οικογένεια, η φυλή, το έθνος, μια θρησκευτική κοινότητα κ.α. Ο ρόλος του σχολείου ως κοινωνικοποιητικός μηχανισμός είναι να διδάσκει πρότυπα συμπεριφοράς, αξίες και κανόνες. Με τη σωστή κοινωνικοποίηση το παιδί – μαθητής, μαθαίνει να παίρνει λογική θέση και να τηρεί κριτική στάση έναντι των στερεότυπων, να αποδέχεται τη διαφορετικότητα, να αγκαλιάζει τους αδυνάμους, να στέκεται μακριά από προκαταλήψεις, να δέχεται και να κατανοεί διαφορετικές απόψεις. Τα νέα άτομα, τα οποία βρίσκονται στο στάδιο της ανάπτυξης, στο σχολείο αποκτούν μεγάλες κοινωνικές αρετές, όπως αυτοπειθαρχία και αυτοσυγκράτηση, ανεκτικότητα και ανεξικακία, όπως και εντονότερη ευαισθησία έναντι στην κοινωνική αδικία και στον ανθρώπινο πόνο.
Επίσης στην αντιμετώπιση του φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού επιβάλλεται να υπάρχει συνεργασία καθηγητών και γονέων και όπου απαιτείται πρέπει να υπάρχει επικοινωνία και συνεργασία με ψυχολόγους. Πρέπει όλα τα παιδιά που γίνονται μάρτυρες συμβάντων εκφοβισμού να ενθαρρύνονται να «μιλάνε» και αναζητούν βοήθεια από τους μεγαλύτερους. Δεν πρέπει, με την σιωπή και την ανεκτικότητά τους να ενισχύουν τους «νταήδες» και να βάζουν και αυτοί το λιθαράκι τους στην διόγκωση του προβλήματος του σχολικού εκφοβισμού. Πρέπει να καταπολεμηθεί η απάθεια και η αδιαφορία.
Για την καταπολέμησή του φαινομένου του σχολικού bullying μεγάλο ρόλο διαδραματίζει και η πολιτεία, η οποία οφείλει να θεσπίσει μέτρα προστασίας του σχολικού περιβάλλοντος, αλλά και να καταπολεμήσει τις βαθύτερες αιτίες του προβλήματος, αναπτύσσοντας στα πλαίσια της κοινωνίας κοινωνικές αρετές όπως ισότητα και ισονομία. Είναι αναγκαίο η πολιτεία να καταπολεμήσει την ανεργία, να ιδρύσει πολιτιστικούς και αθλητικούς χώρους, να διαθέσει χώρους διεξόδου των νέων ανθρώπων, όπου να αξιοποιούν δημιουργικά τον ελεύθερο χρόνο τους.
Συμπερασματικά λοιπόν, ο σχολικός εκφοβισμός αποτελεί μία μορφή βίας που τα τελευταία χρόνια έχει αναχθεί σε ένα κοινωνικό φαινόμενο μεγίστης σημασίας, ειδικά όταν τα τελευταία χρόνια αρχίζει να εκδηλώνεται από τα πρώτα χρόνια της σχολικής ζωής του παιδιού. Η αντιμετώπιση του φαινομένου απαιτεί συνεργασία οικογένειας – σχολείου – πολιτείας, έτσι ώστε να οικοδομηθούν ορθές διαπροσωπικές σχέσεις και να επιτευχθεί η ποιοτική αλλαγή της κοινωνίας. Όλοι ονειρευόμαστε και πρέπει να αγωνιζόμαστε για μια κοινωνία δίκαιη και ευνομούμενη, που θα προωθεί την αλληλεγγύη, τη φιλία, τη συνεργασία και τον ανθρωπισμό.
